Αλήθεια, γνωρίζετε ότι το 1951- με βάση την απογραφή που διενεργήθηκε στο Βασίλειο της Ελλάδος- η δεύτερη σε πληθυσμό ‘’πόλη’’ των Κυκλάδων ήταν η… Γυάρος με 7.139 ‘’κατοίκους’’ και ακολουθούσε στην τρίτη θέση η… Μακρόνησος με 4..484 ‘’κατοίκους’’;
Να προειδοποιήσω εξ αρχής τις- δυστυχώς- ανιστόρητες νεότερες γενιές ότι η απογραφή διενεργήθηκε στις αρχές Απριλίου και συνεπώς οι εν λόγω ‘’κάτοικοι’’ δεν ήταν τίποτε τουρίστες του καλοκαιριού που καταγράφηκαν στα απογραφικά δελτάρια. Άλλωστε, ο τουρισμός ήταν κάτι το εντελώς άγνωστο στην καθημαγμένη από τον εμφύλιο Ελλάδα του 1951, όπου οι εκτελέσεις δεν είχαν σταματήσει ακόμη, οι φυλακές και τα ξερονήσια ‘’έσφυζαν από ζωή’’ και τα υποσιτιζόμενα παιδιά έπιναν το γάλα- σκόνη της ΟΥΝΡΑ για να επιβιώσουν…
Τόποι εξορίας, λοιπόν, η Γυάρος και η Μακρόνησος. Τα δυο ξερονήσια των Κυκλάδων είναι αυτά που έχουν καταγραφεί στη λαϊκή μνήμη ως ‘’κολαστήρια’’, αλλά δεν είναι τα μόνα που ‘’φιλοξένησαν’’ πολιτικούς κρατούμενους, αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης και κομμουνιστές, αλλά και πλήθος άλλους που έχριζαν ‘’εθνικής αναμορφώσεως’’ ή απλώς αρνούνταν ‘’να συμμορφωθούν προς τας υποδείξεις’’. Χιλιάδες από αυτούς άφησαν τα κόκαλά τους στους τόπους εξορίας, δολοφονημένοι από τις κρατικές δυνάμεις καταστολής και τα εκτελεστικά αποσπάσματα ή πέθαναν από την πείνα, τις στερήσεις, τις αρρώστιες, τις κακουχίες και τα βασανιστήρια.
Όπως πληροφορούμαι από τις ιστορικές πηγές, το διάστημα 1928-1973 χρησιμοποιήθηκαν ως τόποι εξορίας 29 νησιά του Αιγαίου, πολλά από τα οποία σήμερα έχουν μετεξελιχθεί σε διάσημα τουριστικά θέρετρα. Την εποχή του μεσοπολέμου και τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, όμως, τα περισσότερα από τα νησιά αυτά ήταν αποκομμένα από την υπόλοιπη Ελλάδα, οι υποδομές ακόμη και οι πιο στοιχειώδεις ήταν ανύπαρκτες, τα τρόφιμα δεν επαρκούσαν ούτε για τους κατοίκους και το νερό ήταν δυσεύρετο.
Τους πρώτους δρόμους της εξορίας άνοιξε το 1928 το ‘’Ιδιώνυμο’’, ένας νόμος- δημιούργημα του ‘’εθνάρχη’’ Ελευθέριου Βενιζέλου, που ποινικοποιούσε την υποστήριξη και διάδοση των κομμουνιστικών- και όχι μόνο, όπως αποδείχθηκε στην πράξη- ιδεών. Το Ιδιώνυμο, που εκτός από το ‘’κοινωνικό καθεστώς’’ προστάτευε και… ‘’τις ελευθερίες των πολιτών’’, είχε ως στόχο το ΚΚΕ και τις συνδικαλιστικές οργανώσεις και ήταν το πρώτο μιας μακριάς σειράς νομοθετημάτων και εκτάκτων μέτρων που θέσπισαν μέχρι το 1950 οι κυβερνήσεις της Δεξιάς κατά της Αριστεράς και των πατριωτικών δυνάμεων γενικότερα.
Από τα νησιά που, κατά περιόδους , για 45 χρόνια ‘’φιλοξένησαν’’ πολιτικούς κρατούμενους, μόνο η Μακρόνησος και η Γυάρος ήταν ακατοίκητα. Ήταν αυτά που δέχτηκαν τους περισσότερους κρατούμενους, όπου εφαρμόστηκαν οι σκληρότερες μέθοδοι ‘’εθνικής αναμορφώσεως’’, μηδέ και των μαζικών εκτελέσεων εξαιρουμένων.
Από τη Μακρόνησο, που άρχισε να λειτουργεί ως τόπος εξορίας το 1947, υπολογίζεται ότι ‘’πέρασαν’’ πάνω από 27.000 στρατιώτες και 30.000 πολίτες που έχριζαν ‘’εθνικής αναμορφώσεως’’. Κι όλα αυτά μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’50.
Από τη Γυάρο, που κατά διαστήματα ‘’φιλοξενούσε’’ πολιτικούς κρατούμενους από το 1947 μέχρι το 1974, ‘’πέρασαν’’ περίπου 22.000 εξόριστοι, ενώ η λήξη του Εμφυλίου βρήκε το ξερονήσι με περίπου 10.000 ‘’κατοίκους’’. Μόνο την πενταετία 1947-1952 εκτοπίστηκαν εκεί πάνω από 14.500 στρατιώτες.
Ανάμεσα στα υπόλοιπα 27 νησιά, που είχαν και ντόπιους κατοίκους, ξεχωρίζουν ο Άη Στράτης, η Ικαρία και η Ανάφη που δέχτηκαν μεγάλο αριθμό κρατουμένων, αλλά και για τις άθλιες συνθήκες ζωής και τα πολλά θύματα- νεκρούς μεταξύ των εξόριστων, καθώς επίσης και το μικρονήσι του Τρικερίου, όπου κυριολεκτικά στοιβάχτηκαν εκατοντάδες γυναίκες κάθε ηλικίας.
Από την Ικαρία, που χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας το διάστημα 1947-1949, ‘’πέρασαν’’ συνολικά περίπου 7.300 άτομα, ενώ στην Ανάφη, που φιλοξενούσε ‘’αντιφρονούντες’’ από το 1923 μέχρι το 1974, πολλές φορές οι κρατούμενοι ήταν περισσότεροι από τους κατοίκους του νησιού.
Στον μακρύ κατάλογο των νησιών- φυλακών περιλαμβάνονται πολλά που ούτε μπορούμε να το φανταστούμε σήμερα ότι κάποτε, όχι στο πολύ μακρινό παρελθόν, λειτουργούσαν ως χώροι απομόνωσης των ‘’εχθρών’’ του καθεστώτος. Να τα αναφέρουμε: Αίγινα, Αλόννησος, Αμοργός, Σαντορίνη, Κίμωλος, Κύθηρα, Λέρος, Λήμνος, Μήλος, Νάξος, Πάρος, Σαμοθράκη, Σέριφος, Σίφνος, Σίκινος, Σίφνος, Φολέγανδρος, Χίος.
Επίσης, η Αντίπαρος και τα μικρονήσια της Γαύδου στο Λυβικό Πέλαγος, των Αντικυθήρων και των Φούρνων.
Κατά μικρά χρονικά διαστήματα δέχθηκαν πολιτικούς εξόριστους ακόμη και η Σκιάθος, η Σύρος, η Μύκονος, η Άνδρος , η Κύθνος και η Τήνος.
Με το πόνημά μου αυτό δεν έχω στόχο ούτε καμιά φιλοδοξία να γράψω την ιστορία των τόπων εξορίας, που περίπου για τρεις δεκαετίες μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στιγμάτιζαν τη χώρα μας και προκάλεσαν ανείπωτα ανθρώπινα δράματα. Αφορμή για το γράψιμο αυτού του κειμένου ήταν κάποια στοιχεία των απογραφών που περίπου ανά δεκαετία διενεργούνται στη χώρα μας.
Στην απογραφή, λοιπόν, του 1951 διέκρινα μια πληθυσμιακή έκρηξη κάμποσα ξερονήσια και μικρονήσια του Αιγαίου. Κοντοστάθηκα και τότε συνειδητοποίησα ότι επρόκειτο για απογραφόμενους πολιτικούς εξόριστους. Σκληρές αλήθειες πίσω από ψυχρούς αριθμούς. Δεν είναι ούτε η πρώτη ούτε η τελευταία φορά που συμβαίνει αυτό.
Μια γρήγορη σύγκριση ήταν αρκετή για να διακρίνω ότι στην μετεμφυλιοπολεμική Ελλάδα, όπου μόλις ‘’είχε θριαμβεύσει η δυτική δημοκρατία επί του ολοκληρωτισμού’’, ή ακόμη καλύτερα ‘’επί των ξενοκίνητων συμμοριτοκομμουνιστών’’, η Γυάρος είχε αναχθεί σε δεύτερη σε πληθυσμό ‘’πόλη’’ των Κυκλάδων και ο ‘’νέος Παρθενώνας’’, συγνώμη, η Μακρόνησος, σε τρίτη!!!
Να παραθέσουμε, λοιπόν, ορισμένα από τα στοιχεία τη απογραφής που δείχνουν ολοφάνερα ότι το σύνολο των απογραφέντων ή τουλάχιστον ένα μεγάλο μέρος, ήταν πολιτικοί εξόριστοι.
-Γυάρος: 1929-2 κάτοικοι, 1940-31 κάτοικοι, 1951-7.139 κάτοικοι, 1961-244 κάτοικοι, 1971-2 κάτοικοι.
-Μακρόνησος: 1940-36 κάτοικοι, 1951-4.484 κάτοικοι, 1961-2 κάτοικοι.
-Ο Άη Στράτης δεν είναι ξερονήσι. Το 1928 είχε 786 κατοίκους, αλλά το 1940 οι κάτοικοι είχαν αυξηθεί σε 1.131, μιας και είχε αρχίσει να χρησιμοποιείται ως τόπος εκτόπισης από τη δικτατορία του Μεταξά. Όμως, μετά το τέλος του Εμφυλίου είχε δημιουργηθεί το αδιαχώρητο στον Άη Στράτη. Στην απογραφή του 1951 καταγράφηκαν 3.849 κάτοικοι(έκτη μεγαλύτερη ‘’πόλη’’ του νομού Λέσβου, μετά τη Μυτιλήνη, τον Πολιχνίτο, την Αγιάσο, το Πλωμάρι και την Αγία Παρασκευή). Το 1961 καταγράφηκαν 1.061 κάτοικοι και δέκα χρόνια αργότερα το 1971 μόλις 422 κάτοικοι.
-Η Ανάφη, που φιλοξενούσε εξόριστους ήδη από το 1923, έφτασε το 1928 να έχει 565 κατοίκους, που αυξήθηκαν σε 785 το 1940 (ελέω μεταξικής δικτατορίας). Το 1951 είχαμε μια μείωση στους 532 κατοίκους, ενώ το 1961 κατοικούσαν στο άγονο νησί 471 άτομα και το 1971 μόνο 353.
-Το Παλιό Τρίκερι, ένα νησάκι στον Παγασητικό, χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας γυναικών. Το 1940 το νησάκι είναι μόλις 124 κατοίκους, αλλά το 1951 συνωστίζονταν σε αυτό 613 άνθρωποι. Το 1961 ο πληθυσμός είχε μειωθεί σε μόλις 80 κατοίκους.
Τα περισσότερα από τα νησιά που χρησιμοποιήθηκαν ως τόποι εξορίας το διάστημα 1928-1974 είναι σήμερα θελκτικοί τόποι διακοπών και ορισμένα από αυτά έχουν αναδειχθεί σε παγκοσμίως γνωστά θέρετρα. Εξαίρεση αποτελούν μόνο τα δύο ξερονήσια του θανάτου, η Μακρόνησος και η Γυάρος.
Όλοι εσείς που επισκέπτεστε την Αμοργό, τη Μύκονο, την ονειρεμένη Φολέγανδρο, ακόμη και τη μοναδική Σαντορίνη, τα δεκάδες άλλα νησιά που περιλαμβάνονται στον κατάλογο της ντροπής, για μια στιγμή μονάχα συλλογιστείτε ότι το απέραντο γαλάζιο που τέρπει την όρασή σας, πριν λίγες δεκαετίες αποτελούσε άβατο σύνορο για χιλιάδες Έλληνες που το μόνο παράπτωμά τους ήταν ότι ονειρεύτηκαν μια καλύτερη πατρίδα.
Και σιγοτραγουδήστε τους στίχους του μεγάλου Μίκη Θεοδωράκη ‘’Πέρα από το γαλάζιο κύμα το γαλάζιο ουρανό, μια μανούλα περιμένει χρόνια τώρα να τη δω…’’
Γιατί, η ιστορική μνήμη βοηθάει να μην ξαναζήσουμε καταστάσεις που, όχι ποτέ, δεν πρέπει να ξεχάσουμε. Τώρα μάλιστα που το ναζιστικό τέρας ξαναδείχνει τα δόντια του στην Ελλάδα και σε ολάκερη την Ευρώπη…
