Ένα απόγευμα του 1975 σ’ ένα γκαράζ του Καράκας της Βενεζουέλας, ο 36χρονος τότε καθηγητής μουσικής και οικονομολόγος José Antonio Abreu ξεκίνησε μια σταυροφορία που φαινόταν απολύτως ουτοπική. Να σώσει όσα περισσότερα παιδιά μπορεί από τη φτώχεια, τους δρόμους και την εγκληματικότητα, μαθαίνοντάς τους, δωρεάν, κλασσική μουσική και κάνοντάς τα μέλη μιας κλασσικής συμφωνικής ορχήστρας.
"Τίποτα σαν την πρώτη πρόβα", αναπολεί ο μαέστρος Abreu, 74 ετών σήμερα."Είναι η στιγμή που θυμάμαι με μεγαλύτερο πάθος. Τα υπόλοιπα ήταν μια μεγάλη καθημερινή συγκίνηση".
Σε εκείνη την πρώτη πρόβα ήρθαν μόλις 11 παιδιά. Όμως ο σπόρος είχε πέσει ήδη στο χώμα, γεννώντας αυτό που θα έμενε παγκοσμίως γνωστό ως EL SISTEMA (Το Σύστημα). Ένα όργανο Παιδείας, αλλά και ταυτόχρονα ένα όπλο κατά της φτώχειας. Ένα εργαλείο κοινωνικής αλλαγής. Μια απόπειρα να αλλάξει ο κόσμος μέσω της μουσικής!
ΒΑΣΙΚΟΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ
Σενάριο, Σκηνοθεσία, Επιτόπια Έρευνα: Γιώργος Αυγερόπουλος / Διεύθυνση Φωτογραφίας: Βασίλης Μουρίκης / Οργάνωση & Διεύθυνση Παραγωγής: Αναστασία Σκουμπρή / Συντονισμός Έρευνας: Γεωργία Ανάγνου / Έρευνα: Μανώλης Φυλακτίδης / Μοντάζ: Βασίλης Μάγκος, Άννα Πρόκου / Μια παραγωγή της Small Planet για τη ΝΕΤ © 2011 – 2012
"Φτώχεια δεν είναι μόνο η έλλειψη τροφής και στέγης. Φτώχεια είναι το να αισθάνεσαι Κανένας, το να στερείσαι ταυτότητας. Η μουσική, το να είσαι πρωταγωνιστής σε μια ορχήστρα, το να παίζεις, να τραγουδάς, δημιουργεί στο παιδί μια αυτοεκτίμηση, μια υγιή και ωραία περηφάνια που το βγάζει από τη φτώχεια. Γιατί το παιδί με το που παίρνει το μουσικό του όργανο, παύει αμέσως να είναι φτωχό. Ένα παιδί με ένα βιολί δεν είναι φτωχό! Γιατί το βιολί το οδηγεί σε ένα δρόμο αυξανόμενου πνευματικού πλούτου."
Jose Antonio Abreu
Ιδρυτής του EL SISTEMA
Οι παραγκουπόλεις του Καράκας θεωρούνται και όχι άδικα ως ένα από τα πιο επικίνδυνα μέρη του κόσμου. Οι δείκτες εγκληματικότητας έχουν εκτοξευθεί, ξεπερνώντας κατά πολύ τα θύματα από τον πόλεμο των καρτέλ στο Μεξικό, ακόμα και τους θανάτους αμάχων στο Ιράκ. Στην Βενεζουέλα των 27 εκατομμυρίων κατοίκων δολοφονήθηκαν το 2012, 21.692 άνθρωποι, δηλαδή ένας άνθρωπος κάθε μισή ώρα, κάτι που αναγάγει το φαινόμενο ως το σημαντικότερο πρόβλημα που θα πρέπει να αντιμετωπίσει η κυβέρνηση Τσάβες.
"Μουσική είναι η κίνηση του ήχου για να φτάσει στην ψυχή και να της διδάξει την αρετή", Πλάτωνας
Σε αυτό το δύσκολο και εχθρικό περιβάλλον, όπου πρόχειρα σπίτια από τούβλα και ελενίτ λαμπιρίζουν στο ήλιο, σε μια τεράστια έκταση όσο φτάνει το μάτι περικυκλώνοντας το Καράκας από άκρη σε άκρη, ζουν περίπου 3,8 εκατομμύρια άνθρωποι, δηλαδή σχεδόν ο μισός πληθυσμός της πρωτεύουσας. Και παρόλο που η φτώχεια από το 1999 που ανέλαβε ο Τσάβες μειώθηκε σημαντικά, υπάρχουν ακόμα πολλοί που προσπαθούν να επιβιώσουν εδώ, με δύο δολάρια τη μέρα. Είναι λοιπόν αναπάντεχο αν όχι αντιφατικό, να ακούς μέσα απ' τα δαιδαλώδη στενά να αντηχούν, μελωδίες του Τσαικόφσκι, του Μάλερ και του Μπετόβεν, παιγμένες με πάθος από παιδιά δημοτικού, γυμνασίου και λυκείου. Καθισμένα το ένα δίπλα στο άλλο σε πολυμελείς συμφωνικές ορχήστρες εκφράζουν με νότες αυτό που οι λέξεις απέτυχαν να πουν.
"Όταν παίζω, ξεχνώ τα πάντα και βρίσκομαι σε άλλο κόσμο", λέει η 13χρονη Κίσμπερ που σπουδάζει βιολί και ζει στην Πετάρε, μια από τις μεγαλύτερες παραγκουπόλεις της Λατινικής Αμερικής, με πληθυσμό 1,5 εκατομμύριο κατοίκους. Οι γονείς της τρέμουν κάθε φορά που βγαίνει από το σπίτι. Οι πυροβολισμοί είναι συχνοί και στην γωνία του σπιτιού τους σκοτώθηκε ένας άνθρωπος. "Ξεκαθάρισμα λογαριασμών", είπαν οι αστυνομικοί. "Τα ξεχνώ όλα αυτά. Το μόνο που με νοιάζει είναι να γίνω μια πολύ καλή βιολίστρια και να καταφέρω να κάνω τ’ άλλα παιδιά να καταλάβουν ότι ναι, είναι εφικτό! Όχι δηλαδή ότι, επειδή είμαι από μια φτωχογειτονιά, θα πρέπει να’ μια για πάντα φτωχή! Εγώ ξέρω ότι με τη μουσική και το βιολί μου θα προχωρήσω μπροστά".
Σχεδόν τέσσερις δεκαετίες μετά την ίδρυσή του το 1975, το Σύστημα του Χοσέ Αντόνιο Αμπρέου έχει εξαπλωθεί σε όλη την Βενεζουέλα, ακόμη και στις απομονωμένες τροπικές περιοχές. Όλες οι κυβερνήσεις που πέρασαν από τη χώρα στήριξαν το πρόγραμμα κατανοώντας την κοινωνική συνεισφορά του. Επί Τσάβες, η υποστήριξη απογειώθηκε, φτάνοντας τα 65 εκατομμύρια δολάρια τον χρόνο.
Του Άνχελ, του έκλεψαν την τρομπέτα καθώς επέστρεφε σπίτι του στην Πετάρε. 16 χρόνων, προσπάθησε να αντισταθεί σε δύο οπλισμένους κακοποιούς που θα μπορούσαν να τον είχαν σκοτώσει. "Με άρχισαν στις μπουνιές και μου πήραν το όργανο. Πηγαίνουν και τα πουλάνε για λίγα μπολίβαρες. Φοβάμαι πως θα μου το ξανακάνουν, αλλά εγώ πρέπει να συγκεντρωθώ στη μελέτη μου και την ορχήστρα". Ο Άνχελ τα απογεύματα βγαίνει και παίζει στη γειτονιά κομμάτια του Τσαικόφσκι. "Όλοι εδώ τον εκτιμούν και τον προσέχουν πολύ", λέει η μάνα του η Άνχελα, μετανάστης από την Κολομβία που ήρθε στην Βενεζουέλα για μια καλύτερη ζωή. "Λένε πως βγάζει ασπροπρόσωπη τη γειτονιά. Και μακάρι να τα καταφέρει, να φύγει από δω γιατί ζούμε άσχημα".
Λίγο πιο μακριά στο ίδιο "μπάριο" ζει η Μαγιέλα, 16 ετών, που παίζει βιολοντσέλο. "Πηγαίνουμε με μια βιόλα, ένα βιολοντσέλο και ένα βιολί στα σχολεία της γειτονιάς και κάνουμε ένα μικρό κονσέρτο. Και προσελκύουμε περισσότερα παιδιά στο El Sistema, που θα μπορούσαν να είναι στους δρόμους και να κάνουν διάφορα. Και αυτό είναι καλό για την κοινωνία μας".
Η μητέρα της κάθεται και την ακούει όταν παίζει. Δακρύζει. "Μας δόθηκε κάτι στο οποίο φαινόταν πως δεν είχαμε δικαίωμα!", λέει.
Οι ιστορίες παιδιών που σώθηκαν χάρις στην μουσική είναι αμέτρητες. Ο Λενάρ Ακόστα στα 12 του χρόνια είχε ήδη εγκαταλείψει το σπίτι του. Έκλεβε και έπαιρνε ναρκωτικά, μέχρι την στιγμή που συνελήφθη και οδηγήθηκε στο αναμορφωτήριο. "Εκεί ήρθαν κάποιοι του El Sistema και μου πρότειναν να παίξω μουσική. Εγώ νόμιζα πως με κορόιδευαν", θυμάται ο Λενάρ. "Ήθελα να παίξω τρομπέτα, αλλά δεν υπήρχε τρομπέτα. Το μόνο που είχε απομείνει ήταν ένα κλαρινέτο. Και το πήρα". Σήμερα, στα 36 του, ο Λενάρ είναι κλαρινετίστας με διεθνή καριέρα, έχει σπουδάσει οργανοποιία πνευστών με υποτροφία στη Γερμανία και είναι διευθυντής του μουσικού σχολείου Los Choros του El Sistema, το οποίο λειτουργεί στον ίδιο χώρο, εκεί όπου βρισκόταν κάποτε το αναμορφωτήριο στο οποίο ήταν κρατούμενος.
"Το Σύστημα δεν θέλει να φτιάξει μουσικούς, όπως πολλοί νομίζουν, αλλά να σώσει παιδιά και να φτιάξει νέους πολίτες για την χώρα, καλύτερους πολίτες για τη χώρα", επισημαίνει ο Εδουάρδο Μέντεζ, διευθυντής του Ελ Σιστέμα. "Το Σύστημα ψάχνει να μετατρέψει τον άνθρωπο, να του δώσει αξίες, εργαλεία, να κρατήσει τα παιδιά και τους νέους μακριά από τους δρόμους, να τους απασχολήσει γεμίζοντάς τους με γνώση. Και φυσικά αυτό μεταφράζεται σε όφελος για τους γύρω του, για τις κοινότητες. Γιατί, με το που θα μετατρέψεις ένα παιδί, αυτό το μήνυμα επίσης φτάνει και στην οικογένεια. Και η οικογένεια ενσωματώνεται στο πρόγραμμα, έρχονται στις συναυλίες. Καλούν τους γείτονες, καλούν το ξάδελφο, το θείο, είναι περήφανοι που βλέπουν το παιδί τους να παίζει".
"Η μουσική, επειδή είναι αόρατη, έχει την δυνατότητα να εισχωρεί στην ψυχή", λέει ο μαέστρος Abreu, θυμίζοντάς μου τη ρήση του Πλάτωνα. "Αλλά όχι μόνο στην ψυχή του ατόμου, αλλά και στην συλλογική ψυχή", προσθέτει.
Θυμάται πόσο δύσκολο ήταν να μετατρέψεις την κλασσική μουσική σε κάτι δημοφιλές για μαζική κατανάλωση."Σήμερα, οι συναυλίες στη Βενεζουέλα είναι παντού γεμάτες, και όσο πιο ταπεινή η γειτονιά, τόσο μεγαλύτερος ο σεβασμός όσων παραβρίσκονται στη συναυλία. Πάντα έλεγα και εξακολουθώ να το λέω ότι η κουλτούρα για τους φτωχούς δεν μπορεί να είναι μια φτωχή κουλτούρα. Γι’ αυτό τα παιδιά και οι νέοι στο Σύστημά μας, αξίζουν τα καλύτερα μουσικά όργανα, τους καλύτερους δασκάλους και τις καλύτερες υποδομές. Ενώ όσο πιο φτωχοί είναι, τόσο πιο αντάξιοι σε αυτά τα μεγάλα, τα υψηλά επίπεδα ποιότητας".
Σχεδόν τέσσερις δεκαετίες μετά την ίδρυσή του το 1975, το Σύστημα του Χοσέ Αντόνιο Αμπρέου έχει εξαπλωθεί σε όλη την Βενεζουέλα, ακόμη και στις απομονωμένες τροπικές περιοχές. Όλες οι κυβερνήσεις που πέρασαν από τη χώρα στήριξαν το πρόγραμμα κατανοώντας την κοινωνική συνεισφορά του. Επί Τσάβες, η υποστήριξη απογειώθηκε, φτάνοντας τα 65 εκατομμύρια δολάρια τον χρόνο.
Η παιδεία είναι το ισχυρότερο όπλο με τον οποίο μπορείς ν’ αλλάξεις τον κόσμο", Νέλσον Μαντέλα
Τα 11 παιδιά που εμφανίστηκαν στην πρώτη πρόβα έχουν γίνει 370.000 και προέρχονται κυρίως από τα φτωχά στρώματα του λαού. Φοιτούν σε 285 μουσικά σχολεία, τα οποία ονομάζονται "Πυρήνες". Στους Πυρήνες λειτουργούν 285 παιδικές και νεανικές συμφωνικές ορχήστρες, ενώ έχουν σχηματιστεί επίσης και 30 επαγγελματικές. Έχουν δημιουργηθεί 5.620 θέσεις εργασίας.
Τα παιδιά εγγράφονται στους πυρήνες και δηλώνουν τι όργανο θα ήθελαν να παίξουν. Το όργανο τους δίδεται δωρεάν. Οι γονείς έχουν την υποχρέωση να πληρώνουν μόλις €5 τον χρόνο ως συμμετοχή. Και εδώ αρχίζουν οι διαφορές με το κλασσικό σύστημα μουσικής εκπαίδευσης που έχουμε συνηθίσει. Ο μαθητής δεν διδάσκεται μόνος του. Βρίσκεται ενταγμένος μέσα σε μια μεγάλη συμφωνική ορχήστρα. Μαθαίνει παίζοντας. "Αυτό επιτρέπει", όπως εξηγεί ο διευθυντής του Συστήματος κ. Μέντεζ "να δημιουργηθεί, πρώτον ένα αίσθημα ευθύνης, ότι αν δεν παίξω καλά, θα πάρω στο λαιμό μου και όλους τους άλλους. Και δεύτερον, ένας υγιής ανταγωνισμός, ότι αφού ο διπλανός μου μπορεί να το κάνει, μπορώ να το κάνω και ‘γω. Με την παραδοσιακή μέθοδο, για να φτάσεις να παίξεις ένα έργο του Μάλερ με μια ορχήστρα, πρέπει να μελετήσεις πάρα πολλά χρόνια, πριν να έχεις την ευκαιρία να καθίσεις να παίξεις. Εδώ όχι. Εδώ 3 - 4 ετών παίζεις την πρώτη του Μπετόβεν, την τέταρτη και τη πέμπτη του Τσαικόφσκι, οποιοδήποτε έργο υψηλού επιπέδου και σπουδαιότητας, στα εφτά, οκτώ ή δέκα σου χρόνια το κάνεις".
Το El Sistema έχει αναδείξει μουσικούς παγκόσμιας κλάσης, ενώ μαέστροι διεθνούς κύρους από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ ταξιδεύουν στην Βενεζουέλα για να διευθύνουν 17χρονα και 18χρονα ταλέντα. Η Συμφωνική Ορχήστρα Σιμόν Μπολίβαρ, η ναυαρχίδα του El Sistema, θεωρείται μια από τις 10 καλύτερες συμφωνικές στον κόσμο, κατατάσσοντας τη χώρα ανάμεσα στις μεγάλες μουσικές δυνάμεις του πλανήτη. Έχει εξαχθεί σχεδόν σε όλη τη Λατινική Αμερική, την Αυστραλία, την Ευρώπη (Γερμανία, Ιταλία, Μεγ. Βρετανία (Σκοτία), Σουηδία, Νορβηγία, Τουρκία, Φιλανδία, Δανία), και την Ασία (Νότια Κορέα, Ιαπωνία, Κίνα). Αλλά το σημαντικότερο είναι πως έχει σώσει δεκάδες παιδιά από την μιζέρια.
Ρωτώ τον μαέτρο Abreu αν πιστεύει πως έχει πετύχει τους αρχικούς του στόχους. "Όχι" μου απαντά. "Είμαστε στο δρόμο για να τους πετύχουμε. Μας λείπει ακόμη πολύς δρόμος... Για μένα, μόλις αρχίζουμε..."
Τώρα κινηματογραφώ την ίδια μου τη χώρα: αυτά που είδα στην Αφρική, την Ασία ή τη Λατινική Αμερική, τώρα συμβαίνουν στη γειτονιά μου. Το «Αγορά» είναι η προσωπική μου αντίδραση στην κρίση, η θέση που παίρνω απέναντι στην αδικία. Στόχος μου είναι να δώσω φωνή στους ανθρώπους που δεν μπορούν να ακουστούν.
