Το θέατρο ως μέσο για ατομική και κοινωνική αλλαγή

* Συζητάμε με την Χριστίνα Χατζηνικολάου για το «κοινωνικό» θέατρο και πώς παρεμβαίνει στην Ελλάδα της κρίσης

Μοιάζει σχεδόν πλεονασμός, αλλά η αλήθεια είναι πως από τον 20ό αιώνα και εξής, όταν ξεθεμελιώθηκε ο έως τότε γνωστός κόσμος και μπήκαμε στη νεωτερική και αργότερα στη μετανεωτερική εποχή, τελικά στη γενικευμένη παγκόσμια κρίση της παγκοσμιοποίησης, εμφανίστηκε μεταξύ άλλων καινοτόμων ρευμάτων και τάσεων –π.χ. το πολιτικό θέατρο, το θέατρο ως μορφή θεραπείας κ.ά.– το λεγόμενο «κοινωνικό» θέατρο. Το κοινωνικό θέατρο δεν είναι το θέατρο που έχει ένα «κοινωνικό» θέμα ή που είναι «ηθικοπλαστικό». Πολλώ δε μάλλον, δεν προσφέρεται ως μια δήθεν «φιλανθρωπία» προς επίδειξη από άτομα και ομάδες που οι ίδιοι δρουν αντικοινωνικά. Ας δούμε, όμως, τι έχουν να μας πουν και ορισμένα από τα άτομα που, ως απάντηση σε αυτή την κρίση, δραστηριοποιούνται αυτή την περίοδο συστηματικά στο θέατρο αυτό. Συγκεκριμένα, στο παρόν φύλλο και στο επόμενο, θα φιλοξενηθούν συνεντεύξεις και δηλώσεις των: Νίκου Γκόβα, Χριστίνας Χατζηνικολάου, καθώς και ανθρώπων που δραστηριοποιήθηκαν στο υπό κατάληψη θέατρο Εμπρός για την υλοποίηση πριν από λίγους μήνες του –μοναδικού έως σήμερα στην Ελλάδα, εξ όσων γνωρίζουμε– Queer Festival.
Στο παρόν φύλλο, φιλοξενούμε τις απαντήσεις της Χριστίνας Χατζηνικολάου, θεατρολόγου και εμψυχώτριας κοινωνικού θεάτρου, στα ερωτήματα που της θέσαμε με αφορμή την πορεία της από τις μεταπτυχιακές της σπουδές στο Ηνωμένο Βασίλειο πριν από σχεδόν δέκα χρόνια, έως τη σημερινή καλλιτεχνική και ακτιβιστική της δράση με ομάδες κοινωνικά «ευάλωτες» . Ιδού οι απαντήσεις της:

Ποιά ήταν η σχέση σου με τον κοινωνικό ακτιβισμό πριν από την απόφασή σου να ασχοληθείς με αυτόν στις μεταπτυχιακές σου σπουδές και πώς ήρθες σε επαφή με αυτού του είδους το θεάτρο; Εάν σήμερα έχει κανείς τη βούληση να κάνει το ίδιο βήμα, αλλά δεν έχει τους οικονομικούς πόρους για τέτοιες σπουδές λόγω της συγκυρίας, τι θα του πρότεινες εάν είναι στην Αθήνα ή την επαρχία;

Το 2001 ολοκλήρωσα τις σπουδές μου στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ξεκίνησα να εργάζομαι ως εκπαιδευτικός. Μου άρεσε η επαφή και η δημιουργική δουλειά με τα παιδιά, αλλά μέσα μου υπήρχε μια φλόγα που τρεμόπαιζε, ήταν η ανάγκη της κοινωνικής προσφοράς. Το 2004, λοιπόν, μου δόθηκε η ευκαιρία να συνεργαστώ με την Κοινωνική Οργάνωση «Άρσις» ως εμψυχώτρια σε ένα θεατρικό εργαστήριο στο Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Αυλώνας. Αυτή η εμπειρία ήταν τόσο όμορφη και καταλυτική που επηρέασε την προσωπική μου στάση απέναντι στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα, καθώς και τις μετέπειτα επαγγελματικές μου επιλογές. Είχα βρει έναν τόπο που συναντιόνταν η κοινωνική εργασία με το θέατρο και τον ακτιβισμό. Έτσι επέλεξα να κάνω τις μεταπτυχιακές μου σπουδές στο Ηνωμένο Βασίλειο πάνω στο Θέατρο για Ανάπτυξη (=το θέατρο ως μέσο για τους αναπτυξιακούς στόχους μιας κοινότητας). Εκεί μυήθηκα στον κόσμο του κοινωνικού-ακτιβιστικού θεάτρου από μια διεθνιστική οπτική και βίωσα «εγκεφαλικές» εκρήξεις σχετικά με τη δυναμική του θεάτρου όταν χρησιμοποιείται ως μέσο για ατομική και κοινωνική αλλαγή. Σήμερα, όπως και παλιότερα, μπορεί να μην υπάρχει στην Ελλάδα θεσμική εκπαιδευτική κατάρτιση πάνω στο κοινωνικό θέατρο, αλλά λόγω των ραγδαίων κοινωνικο-οικονομικών εξελίξεων έχουν ξεπηδήσει ακτιβιστικές και καλλιτεχνικές ομάδες που δραστηριοποιούνται και πειραματίζονται. Επίσης, προσφέρονται σεμινάρια με χαμηλό κόστος πάνω στο Θέατρο στην Εκπαίδευση, το Διαπολιτισμικό Θέατρο και το Θέατρο του Καταπιεσμένου. Και φυσικά μην ξεχνάμε τους χώρους αυτοοργάνωσης που υπάρχουν πλέον σχεδόν σε όλες τις γειτονιές, τα στέκια λαϊκών συνελεύσεων, το κατειλημμένο Θέατρο Εμπρος, κ.ά., που προσφέρουν κύκλους μαθημάτων δωρεάν.

Θεωρείς ότι όλη αυτή η εμπειρία ωφέλησε και σένα ή την θεωρείς ως ένα δείγμα «αλτρουισμού», ως μια αυτοθυσία;

Αισθάνομαι τυχερή που μπόρεσα να ζήσω μια τέτοια εμπειρία. Ο τρόπος διδασκαλίας ήταν πολυπρισματικός, συνθετικός και συμμετοχικός. Η επιλογή των μαθημάτων ήταν εμπνευσμένη και το θεωρητικό και βιωματικό μέρος των σπουδών ισάξια μοιρασμένα. Την ίδια μέρα διδασκόμασταν μακρο-οικονομία και forum theatre. Λυπάμαι που το λέω γιατί αγαπώ τη χώρα μου, αλλά το εκπαιδευτικό σύστημα στην Ελλάδα είναι πολύ πίσω. Και δεν είναι υποστηρικτικό για τους εκπαιδευόμενους. Όταν γύρισα στην Ελλάδα για την πρακτική μου άσκηση ένιωθα πως πετούσα, πως μπορούσα να κάνω τα πάντα. Φυσικά προσγειώθηκα απότομα. Αλλά κι αυτό είναι μέσα στο πρόγραμμα, και η πτώση, η απογοήτευση είναι εξίσου σημαντικό κομμάτι μιας εμπειρίας. Γιατί έτσι γνωρίζεις καλύτερα τον εαυτό σου και ανακαλύπτεις τις δυνάμεις και τις αδυναμίες σου. Στην Ελλάδα σήμερα υπάρχει πεδίο για νέες ιδέες, για δημιουργία και κοινωνική προσφορά, γιατί οι προηγούμενοι δρόμοι έχουν οδηγήσει σε αδιέξοδο. Ή γεννάμε κάτι καινούργιο ή πεθαίνουμε σαν χώρα. Για να επανέλθω, λοιπόν, στην ερώτηση σου, πώς γίνεται να θεωρώ ως δείγμα αλτρουισμού και αυτοθυσία την απόκτηση γνώσεων και εμπειριών που με βοηθούν να γίνω πιο ολοκληρωμένος άνθρωπος;

Έχοντας εμπειρία με εφήβους υπό κράτηση, με γυναίκες φυλακισμένες κ.λπ., υπήρχαν στιγμές που απογοητεύτηκες; Τι θα συμβούλευες κάποιον που μπορεί να θεωρεί ότι δεν είναι κατάλληλος να εργαστεί με τόσο ευάλωτα κομμάτια του γενικού πληθυσμού, ενώ το επιθυμεί; Αναγνώρισες κάτι από τον εαυτό σου στα «ευάλωτα» άτομα που συντόνισες κατά καιρούς;

Φυσικά κι έχουν υπάρξει στιγμές απογοήτευσης και ανασφάλειας. Όταν μπαίνουμε να δουλέψουμε με «ευάλωτους» πληθυσμούς, το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνουμε είναι να αναγνωρίσουμε και να δώσουμε χώρο στη δική μας ευαλωτότητα. Γιατί έτσι είμαστε αυθεντικοί και μπορούμε να προσφέρουμε κάτι στον εαυτό μας και τους άλλους. Κάτι εξίσου σημαντικό, όμως, είναι να αναγνωρίζουμε και τη δύναμη μας, όχι μόνο για να δουλέψουμε σωστά και να εμπνεύσουμε στην ομάδα εμπιστοσύνη και ασφάλεια. Να αναγνωρίζουμε και την όποια κοινωνική ισχύ έχουμε σε σχέση με τα άτομα που δουλεύουμε. Εάν είναι κρατούμενοι-ες, είμαστε σε σαφώς πλεονεκτική θέση γιατί εμείς έχουμε την ελευθερία μας, ενώ αυτοί-ες όχι. Αυτή η επίγνωση μας βοηθάει να φερόμαστε σε αυτούς τους ανθρώπους με σεβασμό και κατανόηση. Λίγες συμβουλές για κάποιον που θέλει να δουλέψει με «ευάλωτες» ομάδες: Μην το παίξεις αυθεντία. Δημιούργησε την ατζέντα της δουλειάς σου μαζί με την ομάδα, επίτρεψε σε όλες τις φωνές να ακουστούν. Διασκέδασε τη διαδικασία, γιατί η χαρά και το παιχνίδι λείπουν πολύ από τους ανθρώπους σήμερα. Τελικά, κατάλληλος άνθρωπος γι’ αυτή τη δουλειά, είναι όποιος σέβεται και τιμά το άτομο που έχει απέναντι του.

Σε όσους σε γνωρίζουν, είναι γνωστό ότι υποστηρίζεις την ισχύ του ρητού του Πάμπλο Νερούντα: «Μπορείς να κόψεις όλα τα λουλούδια, αλλά δεν μπορείς να εμποδίσεις την άνοιξη νά ’ρθει». Τι σε κάνει να πιστεύεις ότι μπορούμε ακόμη να πιστεύουμε στην άνοιξη;

Ο θυμός και ο φόβος έχουν μεγάλη δύναμη, αλλά η αγάπη έχει μεγαλύτερη. Είναι θέμα επιλογής. Οι άνθρωποι που επιλέγουν σήμερα παρά τις δυσκολίες να αγαπούν, να ελπίζουν και ν’ αγωνίζονται, είναι οι σπόροι της άνοιξης. Οι φορείς της αλλαγής. Κι αυτοί οι σπόροι πολλαπλασιάζονται με ταχύτητα φωτός. Το βλέπουμε να συμβαίνει σε παγκόσμιο επίπεδο. Ναι, η άνοιξη θα έρθει αρκεί να εμπιστευτούμε τις δυνάμεις μας.

Ευχαριστούμε ιδιαίτερα τη Χριστίνα για τις απαντήσεις της. Στο επόμενο φύλλο θα δημοσιευτούν οι απαντήσεις/δηλώσεις του Νίκου Γκόβα και των συμμετεχόντων στη διοργάνωση και υλοποίηση του Queer Festival που διεξήχθη στο θέατρο Εμπρός. Πρόκειται για ένα ανεξάντλητο θέμα που αποδεικνύει πόσο μπροστά μπορεί να μας πάει ο πολιτισμός, αλλά και πόσο πίσω μπορεί να μας πάει η διαφαινόμενη προσπάθεια από κρατικούς ή και δημοτικούς φορείς –π.χ. τη δημοτική αρχή της πρωτεύουσας, δυστυχώς– φίμωσης των εναλλακτικών καλλιτεχνών που δραστηριοποιούνται με αισθητικά ή και κοινωνικά κριτήρια σε κατειλημμένα και μέχρι πρόσφατα ερειπωμένα δημόσια κτίρια που ευτυχώς δεν έχουν «αξιοποιηθεί» με την κυρίαρχη έννοια του όρου ή και σε ιδιόκτητα ή μισθωμένα, που όμως δεν τηρούν προϋποθέσεις που έθεταν τη δεκαετία του 1930 βασιλικά διατάγματα και αναγκαστικοί νόμοι του δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά, αλλά καμία πολιτική ηγεσία του υπουργείου Πολιτισμού και γενικότερα του ελληνικού κράτους, καμία δημοτική αρχή δεν θεώρησε μέχρι στιγμής πραγματικά σημαντικό να προωθήσει την αναθεώρησή τους σύμφωνα με τα νεότερα δεδομένα. Για να θυμηθούμε, όμως, και το Νερούντα, η άνοιξη θα έρθει, όπως ήρθε και σε κάθε προηγούμενη εποχή κατά τη μακραίωνη ιστορία του όπου το θέατρο βρέθηκε υπό διωγμόν. Το θέατρο ενυπάρχει σε κάθε άνθρωπο, ακόμα κι αν εκείνος ανήκει στην πιο αδικημένη, περιθωριοποιημένη και στιγματισμένη κοινωνικά ομάδα.

Σπύρος Πετρίτης, θεατρολόγος

πηγη:http://www.epohi.gr/portal/politismos/2010-05-16-13-01-01/14481-2013-07-14-17-51-24